شناخت ویژگی ها و طرح های فرش دستباف قشقایی

فرش قشقایی را می‌توان به عنوان یکی از نمادهای اصالت و هنر قالی‌بافی ایرانیان شناخت که توانسته ‌است به خاطر ویژگی‌ها و قابلیت‌هایی که دارد، توجه عده زیادی از مردم ایران و حتی جهان را به خودش جلب کند. در بین خصوصیات قالی قشقایی تنوع طراحی بالا و استفاده از رنگ‌های طبیعی جزء شاخص‌ترین موارد هستند. ما در این مقاله از فرش ملکشاه قصد داریم به طور دقیق در خصوص ویژگی‌های فرش دستباف قشقایی صحبت کنیم.

فرش دستباف قشقایی چیست؟

ایل قشقایی یکی از اتحادهای ایلی به شمار می‌رود که به مانند خیلی از ایل‌های دیگر ایرانی ترکیبی از قبیله‌هایی با ریشه‌های قومی مختلف شامل ترک، لر و عرب است. اما بیشتر قشقایی‌ها ریشه ترک دارند. مرکز اصلی این ایل استان فارس است اما به خاطر وسعت اراضی و قلمرو در دیگر استان‌ها هم سکنا گزیده‌اند. در این بین می‌توان به استان‌های کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، خوزستان، اصفهان و بوشهر اشاره کرد. ولی نکته‌ای که باید به آن اشاره کنیم این است که اگر چه ایل قشقایی در نقاط مختلف ایران پراکنده شده‌اند اما مرکزیت بافت قالیچه قشقایی در فارس یا همان شیراز است. همه ما می‌دانیم که قالی‌بافی در ایران طوری رشد کرده است که در هر منطقه از این مرز و بوم گونه متنوعی از این هنر را می‌توانیم ببینیم. ایل قشقایی هم از این قاعده مستثنی نیست. کار اصلی مردمان ایل قشقایی همانطور که حدس می‌زنید، دامداری و پرورش گوسفندان است؛ از گذشته تاکنون زنان ایل قشقایی در فصول سرد سال و با کم شدن مشغله‌ها و فعالیت‌های فیزیکی تلاش کرده‌اند که برای رفع نیازها خود از پشم گوسفندان برای تهیه فرش‌ها و قالیچه‌ها استفاده کنند. اما جالب اینجاست که با گذشت زمان این قالیچه‌ها و فرش‌ها در بین نقاط دیگر ایران هم محبوب شده و همین موضوع باعث شد که زنان قشقایی به عنوان یک منبع درامد به فرش قشقایی نگاه کنند. تا جایی که حتی امروز مردم روستانشین و شهرنشین قشقایی به قالیبافی مشغول هستند.

همچنین بخوانید: تفاوت فرش دستباف و ماشینی

تاریخچه فرش‌های دستباف قشقایی

بافندگان انواع فرش دستباف قشقایی، تاریخ و فرهنگ غنی و الهام‌بخشی دارند. ترکیب این دو ویژگی در کنار هم به خلق فرش‌های عتیقه‌ای منجر شده است که سرشار از حس خودجوشی و سرزندگی است. اگرچه این قوم تاریخ خود را در نوشته‌ها ثبت نکرده‌اند اما نزدیک به 1000 سال است که از طریق داستان و آواز این تاریخ نسل به نسل و سینه به سینه منتقل می‌شود. در افسانه‌ها آمده است که این طایفه از ترکستان چین هستند و با پیشتازی ارتش چنگیزخان از افغانستان به ایران کوچ کرده‌اند. قوم قشقایی به محض ورودشان به ایران مناطق سردسیر کوهستان آذربایجان در قفقاز را برای سکونت انتخاب کرده‌اند. قشقایی‌ها اوایل قرن 16 به استان فارس که آن‌زمان تحت حکومت شاه اسماعیل بود، وارد شدند. استان فارس طی 400 سال گذشته به مکان زندگی این ایل تبدیل شده است. ایل قشقایی از اول توسط کدخداها و به صورت سنتی و با نزدیک نگه داشتن اتحادها اداره می‌شد. در آن زمان زن‌های ایل قشقایی به بافت قالی مشغول بودند. به طوری که هر ۱۰ زن، 6 نفر آن‌ها به بافت قالی مشغول می‌شدند. زن‌ها قبل از اینکه کارشان را تمام کنند، جایشان را به فرد دیگری می‌دادند. در همین زمان گروه دیگری از زنان گیاهان کوهی، پوست و گیله حومه اطراف را پیدا می‌کردند و آن‌ها را در وان‌های رنگرزی می‌ریختند و می‌جوشاندند تا رنگ مورد نیاز الیاف نخ آماده شود.

از آنجایی که ایل قشقایی پیش از آمدن به جنوب ایران در آسیای مرکزی سکونت داشتند، فرش‌های آن‌ها تحت تاثیر سه منطقه است. فرش‌های دستباف قشقایی مانند فرش‌های آنتیک ترکمنی در آسیای مرکزی دارای رنگ و شکلی است که بیشتر جلب توجه می‌کند. قوم قشقایی در مناطق کوهستانی آذربایجان استفاده از رنگ‌های شاداب و ترکیب تن رنگ‌ها را از قفقازی‌ها یاد گرفته‌اند و سرانجام در مکان فعلی خود از هنر فرش‌های آنتیک ایرانی و همچنین قبایل دیگر که در نزدیکی آن‌ها بودند، الهام گرفتند. به طور خلاصه می‌توان گفت که ویژگی‌های فرش دستباف قشقایی ترکیبی از خلاقیت غریزی با ظرافت و همچنین رنگ با سمبولیسم است.

ویژگی‌ها و مشخصات فرش دستباف قشقایی

هر قالی ایرانی یک سری ویژگی‌ها و مشخصات دارد که آن را از سایر فرش‌ها و قالی ها متمایز می‌کند و همین موضوع هم باعث شده است که بتوانید فرش‌ها را از هم تشخیص دهید و آن‌ها را دسته‌بندی کنید. برای اینکه شناخت فرش دستباف قشقایی  برای شما راحت‌تر باشد، در ادامه بارزترین ویژگی های فرش دستباف قشقایی را بررسی می‌کنیم.

• نوع بافت و تار و پود فرش قشقایی

همانطور که گفتیم قالی‌های قشقایی را می‌توان در هر جایی که فرش های شرقی بافته می‌شود، طراحی و بافت. با این وجود اگر همین طرح و نقشه توسط ایرانی‌ها و بافندگان قشقایی انجام شود، این فرش‌ها با نام فرش قشقایی شناخته می‌شود ولی اگر در جای دیگری بافته شوند در اصطلاح به آن‌ها نقشه قشقایی می‌گویند.

از جمله ویژگی های فرش دستباف قشقایی این است که فرش‌های قشقایی بیشتر نرم و تقریبا ظریف و نازک هستند و این تفاوتی است که آن‌ها را با دیگر فرش‌های ایرانی متمایز می‌کند. گره‌‌ها در فرش‌های قشقایی هم به صورت متقارن و هم به صورت نامتقارن بافته می‌شوند.

نوع و کیفیت بافت و عدم استفاده از گره‌های تقلبی و همچنین استفاده از دو پود در هر رج سبب شده است که این فرش‌ها با گذر زمان سالم مانده و دچار افت کیفیت و کهنگی نشوند.

از طرفی برای بافت فرش‌های قشقایی برخلاف سایر فرش‌های ایرانی از دارهای افقی استفاده می‌کنند. این امر به خاطر زندگی مردم عشایر قشقایی درون چادر است که دارهای افقی معمولا روی زمین قرار دارند و سپس بافنده روی آن نشسته و شروع به بافتن می‌کند.

مقاله پیشنهادی: انواع فرش دستباف بختیاری

• رنگ‌بندی فرش دستباف قشقایی

از دیگر ویژگی‌های فرش دستباف قشقایی که می‌توانیم به آن اشاره کنیم، رنگ فرش است. رنگ مدل‌های فرش دستباف قشقایی به خاطر استفاده از رنگ‌های طبیعی در مرحله رنگرزی، دارای کیفیت و زیبایی منحصربه‌فردی است که مانند آن کمتر به چشم می‌آید. رنگ‌های طبیعی فرش با استفاده از گیاهانی مانند روناس، نیل، پیاز و غیره از دل طبیعت به دست می‌آیند. درست است که رنگ‌های استفاده شده در قالی قشقایی هزینه بیشتری به بافنده تحمیل می‌کند ولی دارای ویژگی‌های خاصی هستند. عدم ایجاد حساسیت برای کودکان، شفافیت بیشتر، ماندگاری بالا، مقاومت و پایداری در برابر نور و آب و غیره از جمله این موارد است.

رنگ قرمز تند سرخ فام که به آن رنگ گلی هم می‌گویند، در بافت انواع فرش دستباف قشقایی جایگاه خاصی دارد. رنگ‌های آبی، سفید، کرم و قهوه‌ای هم از سایر رنگ‌هایی هستند که در رنگ‌بندی فرش دستباف قشقایی زیاد استفاده می‌شوند.

در فرش‌های قشقایی قدیمی تعداد رنگ‌های استفاده شده به بیشتر از 8 رنگ نمی‌رسید. در حالی که در قرن معاصر تعداد رنگ‌های استفاده شده در قالی به چهارده رنگ هم می‌رسد. رنگ‌هایی که در بالا نام بردیم، جزء مهم‌ترین و پرتکرارترین رنگ‌های استفاده شده در قالی قشقایی هستند.

• دار قالی فرش دستباف قشقایی

یکی از ویژگی های فرش دستباف قشقایی این است که دار قالی ایل قشقایی مانند سایر ایل‌های عشایر ساختار افقی دارد و بافنده برای بافت فرش روی زمین می‌نشیند. بیشتر دارهای روستایی هم افقی و گاهی عمودی هستند. همانطور که گفتیم عشایر به خاطر زندگی در چادر این نوع دار را انتخاب می‌کنند که بتوانند راحت‌تر آن را با شیوه زندگی خودشان وقف دهند. این نوع دارها راحت‌تر حمل می‌شوند و به سادگی می‌توان آن را روی پشت چهارپاها سوار کرد و جابه‌جا نمود.

بیشتر قالیچه‌های ایلات خمسه کار تیره عرب و باصری است. قالیچه‌های این دو تیره طرح‌های متنوع و فارسی بافت دارند و در بیشتر آن‌ها از پشم استفاده شده است. روستاییان فارس هم هر سال تعداد زیادی  قالیچه می‌بافند. این روستاییان پیشینه ایلی و چوپانی دارند و مانند عشایر از دارهای افقی استفاده می‌کنند ولی قالیچه‌های آن‌ها از نظر جنس و مرغوبیت به پای قالیچه‌های ایلات نمی‌رسند.

• رنگرزی فرش قشقایی

از جمله ویژگی‌های فرش دستباف قشقایی این است که رنگرزی نخ‌ها یا خامه‌هایی که در فرش‌های قشقایی به خصوص در بین ایلات استفاده می‌شود، معمولا شیوه سنتی دارد. در نواحی مختلف استان فارس برای رنگرزی فرش قشقایی بیشتر از رنگ‌های طبیعی و گیاهی استفاده می‌کنند و استفاده از رنگ‌های مصنوعی کمتر استفاده می‌شود. اگرچه استفاده از رنگ‌های طبیعی در مقایسه با رنگ‌های شیمیایی نیازمند صرف هزینه بیشتر است ولی رنگ‌های طبیعی دارای مزایای ارزنده‌ای مانند شفافیت، ماندگاری بالا، مقاومت و پایداری در برابر نور و آب و غیره هستند.

همچنین بخوانید: راهنمای ست مبل و فرش

• نقشه فرش دستباف قشقایی

در ابتدا شاید بتوان گفت که بارزترین ویژگی‌های فرش دستباف قشقایی در نقشه فرش دستباف قشقایی است. در ابتدای دوره گسترش قالی‌بافی در عشایر هیچ‌گونه طرح و نقشه‌ای برای بافت استفاده نمی‌شود و زنان بر اساس طبیعت منطقه‌ای خود، آداب و رسوم و قوه تخیلی که داشتند، شروع به بافت فرش‌های دستباف قشقایی می‌کردند. از این رو معمولا هیچ دو فرشی کاملا شبیه و عین هم نیستند.

جالب است بدانید که زنان عشایری که در حال حاضر هم از همین روش برای بافت انواع فرش دستباف قشقایی استفاده می‌کنند و این کار را از سنین پایین یاد می‌گیرند. آن‌ها از روی طرح و نقشه‌های سنتی و قدیمی و با استفاده از روش ذهنی بافت فرش را شروع می‌کنند. آن را با توجه به آموخته‌های خودشان و علایقی که دارند، ادامه می‌دهند.

اگر دقت کرده باشید، این موضوع را عنوان کردیم که روستاییان و شهرهای این نواحی هم اقدام به بافت فرش دستباف قشقایی می‌کنند و از آنجایی که در این مناطق بیشتر برای به‌دست آوردن درامد این کار انجام می‌شود، برای اینکه سرعت بافت فرش بیشتر شود، از نقشه‌های فرش از پیش طراحی شده استفاده می‌کنند.

• الیاف فرش دستباف قشقایی

در ادامه بررسی ویژگی‌های فرش دستباف قشقایی به الیاف فرش می‌رسیم. به طور کلی الیاف فرش در 4 دسته بندی اصلی پنبه، پشم، و کرک قرار می‌گیرند و در این بین پنیه و پشم از پرکاربردترین الیاف استفاده شده در بافت فرش قشقایی هستند. در خصوص فرش قشقایی همانطور که احتمالا خودتان هم حدس زده‌اید، استفاده از پشم اصلی‌ترین نوع الیافی است که برای بافت فرش قشقایی استفاده می‌شود.

انتخاب پشم مرغوب برای نخ‌ها و خامه‌ها به عنوان الیاف فرش دستباف قشقایی باعث شده است که کیفیت فرش‌های این منطقه بسیار مناسب باشد. البته در مناطق شهری و روستایی به خاطر اینکه دسترسی به پشم راحت‌ نیست و همچنین با هدف بالا بردن ظرافت قالی و قالیچه‌ها از الیاف پنبه‌های و ابریشی هم استفاده می‌شود. که البته باعث می‌شود قیمت نهایی فرش تا اندازه زیادی بالا برود.

انواع طرح های فرش دستباف قشقایی

طرح های فرش دستباف قشقایی را در سه قرن اخیر می‌توان به دو گروه اصلی تقسیم کرد. گروه اول طرح‌ها و نقشه ‌و نگارهای سنتی عشایری است که کمتر مورد تغییرات و فرسایش زمان قرار گرفته‌اند و با تغییرات اندک از سال‌های پیش به این شیوه بافته می‌شوند. خصوصیات بارز این طرح‌ها و نقش‌مایه‌های حالت‌های هندسی نگاره‌ها و ذهنی بافی و هم پیروی نکردن از یک الگوی معین و همچنین نداشتن نظم خاص و اجتناب از قرینه‌سازی به جز در طراحی ترنج‌ها و حاشیه‌ها است.

این شیوه نقشه‌پردازی را که اساس آن ترکیب و درهم ریختن نگاره‌های مختلف و پراکنده است، سبک اشکالی می‌نامند. بیشتر بافندگان طایفه شش بلوکی، به خصوص تیره‌های هیبت لو، عرب چرپانلو، طایفه‌های رحیم لو، صفی‌خانی و نیز شکرلو و خنگشت پیرو این سبک هستند.

نقش‌های اصیل و کهن قشقایی و لری و سایر بافندگان فارس در بافته‌های این گروه حفظ شده است. در این دست‌بافته‌ها است که رگه‌هایی از پیوند قشقایی و قفقاز و دیگر حوزه‌های بافندگی ترکی را می‌توانید پیدا کنید.

گروه دوم هم طرح‌ها ونقشه‌های پیوسته و منسجم و متقارنی هستند که بیشتر آن‌ها منشا عشایری و روستایی ندارند و طراحی آن‌ها معمولا از فرش‌های شهری بافت و سایر هنرهای تمدن شهرنشینی، مانند پارچه و ترمه و قلمکار و کاشی، الهام گرفته شده است. منتهی سبک و شیوه خاص بافندگان عشایری ساده‌تر است و به اصطلاح استیلیزه شده است.

خصوصیت اصلی این گروه نظم خاص و یکپارچگی طرح و قرینه‌سازی و توازن است. در این شیوه نقشه پردازی به جای نگاری‌های لوزی و چهارگوش و شش گوش و هشت گوش و خط‌های راست و شکسته بیشتر از گل‌ و  گیاه و شاخ و برگ و خطوط گردان استفاده می‌شود، امکانات ذهنی بافی محدود و دامنه خیالپردازی محدود است و بیشتر در قلمرو رنگ‌آمیزی است که قدرت تخیل و هنرنمایی بافنده جولان می‌دهد.

گونه کامل و تکامل‌یافته این شیوه منتظم، نقش ناظم بوده که تلفیقی از گل و گیاه و شاخ و برگ ساده شده است؛ شیوه بافنده همراه با نظم هندسی، برای بافتن این طرح است. بافنده از یک نقشه دقیق باید استفاده کند و نظم پراکندگی یا پراکندگی متوازن و حالت متقارن شاخ و برگ‌ها و گل‌ها را در آن رعایت نماید. رایج‌ترین نقش‌هایی که در این گروه استفاده می‌شود، محرمات، ماهی درهم، بته‌ای، گیاهی و افشان است.

فرش دستباف قشقایی را از کجا بخریم؟

برای خیلی از افراد این سوال پیش می‌آید که آیا خرید مدل‌های فرش دستباف قشقایی در بین انواع دیگر فرش‌های دستباف انتخاب درستی است یا نه؟ در پاسخ باید بگوییم اگر دنبال یک فرش با‌کیفیت هستید که از رنگ‌های طبیعی در آن استفاده شده باشد و اکثرا نرم و تا اندازه‌ای ظریف و نازک باشند، حتما قالی‌‌های قشقایی گزینه خوبی برای شما خواهند بود.

در کشورهای اروپایی فرش‌های قشقایی را به عنوان یک قالی هنری جذاب و زیبا می‌شناسند که استحکام و ماندگاری بالایی دارد. در بیشتر شهرهای ایران هم تاجران بزرگ این حوزه همیشه دوست‌دار قالی‌های این منطقه بوده و هستند.

یکی از امتیازات قالی‌های قشقایی این است که هر چقدر ازآن استفاده شود و به اصطلاح پاخور بیشتری داشته باشد، ارزش و قیمت آن‌هم بیشتر می‌شود. حتی خرید فرش دستباف قشقایی یک شیوه سرمایه‌گذاری است. به طوری که شما اگر سه سال پیش آن را خریده بودید، امسال می‌توانستید آن را به 3 برابر قیمت بفروشید.

اگر به دنبال یک فرشگاه ایمن و مطمئن برای خرید آنلاین فرش قشقایی هستید، می‌توانید به فروشگاه فرش ملکشاه مراجعه کنید. در این فروشگاه شما انواع طرح و نقش فرش قشقایی را مشاهده می‌کنید و می‌توانید اقدام به خرید نمایید. با مراجعه به سایت می‌توانید کاتالوگ فرش‌های قشقایی را مشاهده کرده و با کلیک روی طرح موردنظرتان توضیحات مربوط به آن را بخوانید و بعد از تصمیم نهایی اقدام به خرید کنید. فرش ملکشاه به صورت نقد و اقساط اقدام به فروش فرش می‌کند و همچنین ارسال فرش برای خریداران عزیز کاملا رایگان است.

مقاله پیشنهادی: انواع حاشیه فرش

جمع بندی

فرش‌های دستباف قشقایی هنری از دل مردمان ایلاتی و عشایر قشقایی است که در سراسر ایران زندگی می‌کنند. با خرید این فرش شما نقش و نگار و بافته‌های ذهنی زنان عشایر را به خانه‌تان می‌آورید که نقوش فرش را خودشان تصور کرده و الیاف نخ را با مواد طبیعی رنگرزی کرده‌اند. تمام مراحل بافت فرش از تهیه الیاف فرش و رنگرزی و انتخاب طرح و نقشه فرش تماما توسط زنان عشایر انجام می‌شود. فرش‌های قشقایی ظریف‌تر و سبک‌تر بوده و رنگ‌های شفاف و زیبایی دارند.